Prowadzone od lat badania archeologiczne wskazują, że pierwsze grupy ludności pojawiły się na obszarze obecnego powiatu bytowskiego w środkowej epoce kamiennej. Znaleziska – fragmenty kościanych harpunów i toporków, haczyków od wędek oraz prymitywnych noży z rogów jeleni należały do myśliwych i koczowników przemieszczających się wzdłuż rzek i mieszkających nad tutejszymi jeziorami. Początki trwałego osadnictwa przypadają dopiero na środkowy neolit (4200 - 1700 lat p.n.e.), świadczą o tym dość bogate znaleziska cmentarzysk, tzw. kultury pucharów lejkowych, m.in. w Gałęźni Małej, Przytocku, Głodowie, Barnowie, Rokitach i Niezabyszewie. W II i III wieku n.e. z północy na teren Pomorza zaczęły docierać grupy ludności gockiej, migrujące na południe. Grupy te zajęły słabo zaludnione obszary na Pojezierzu Kaszubskim i Bytowskim tworząc własną sieć osad i krainę zwana Gotiskandą.
Około wieku VII i VIII na teren Pomorza zaczęli przybywać z południa Słowianie, przodkowie Pomorzan. Na VII i IX wiek przypada okres powstawania nowych grodów i obronnych stanic, m.in. w Borzytuchomiu, Kołtkach, Parchowie, Kamnicy, Bytowie i Rokitach. Tereny ziemi bytowskiej i południowa część ziemi miasteckiej ostatecznie w połowie XIV w. Znalazły się w obrębie terytorium państwa krzyżackiego. W roku 1346 Krzyżacy wydali przywilej lokacyjny dla Bytowa i przystąpili do budowy miasta z zamkiem. Rejon Miastka i tereny leżące na zachód i północ od niego podlegały wówczas książętom zachodniopomorskim. 6 marca 1454 r., zgodnie z wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka aktem inkorporacji, ziemia bytowska jako część Pomorza Gdańskiego została włączona do Korony Polskiej. W 1478 roku w dokumentach po raz pierwszy pojawia się wzmianka o Miastku. Ostateczny status ziemi bytowskiej i lęborskiej jako lenna uregulowany został dopiero w roku 1526. Dokument ten zapoczątkował unifikację prawną i gospodarczą ziemi bytowskiej z Pomorzem Zachodnim.
Złoty wiek zakończył wybuch wojny religijnej na dalekim pograniczu czesko-niemieckim w roku 1618. Wielu ludzi wówczas porzuciło ziemię i uciekło do pobliskiej Polski. Podczas wojny trzydziestoletniej Bytów został doszczętnie spalony, podobnie jak wiele wsi i dworów w okolicy. W końcu, po zajęciu terenów przez wojska szwedzkie, ponownie przyłączono lenno bytowsko-lęborskie do Rzeczypospolitej. Natomiast ziemia miastecka i słupska w roku 1653 stała się częścią Brandenburgii. Panowanie Rzeczypospolitej nad ziemią bytowską było jednak krótkotrwałe. Po katastrofie II wojny szwedzkiej, znanej jako „potop”, sytuację wykorzystali elektorzy brandenburscy, którzy w roku 1657 w zamian za pomoc w walce ze Szwedami uzyskali prawo do lenna bytowskiego i lęborskiego.
Kolejne, XVIII stulecie na ziemi bytowskiej i miasteckiej było nieco spokojniejsze niż XVII wiek. Po pierwszym rozbiorze Polski dotychczasowe lenna – ziemię bytowską i lęborską – ostatecznie włączono do Pomorza Zachodniego. Wkrótce utworzono wielkie powiaty m.in. połączony powiat bytowsko-miastecki.
Wiek XX przyniósł ziemi bytowskiej i miasteckiej kolejne zmiany. Rozpoczynająca się w roku 1914 wojna, choć nie dotknęła bezpośrednio ziemi bytowskiej i miasteckiej, pozwoliła na odrodzenie się Polski na części tych ziem. Prawdziwa wojna na ziemię bytowską i miastecką dotarła na przełomie lat 1944 i 1945, gdy z Prus Wschodnich zaczęły nadciągać transporty uciekinierów. Działania wojenne na teren obecnego powiatu bytowskiego przeniosły się po rozpoczęciu operacji pomorskiej. Pod koniec stycznia 1945 roku na rozkaz Himmlera rozpoczęto ewakuację ludności. Frontowe oddziały radzieckie, atakujące od południa i zachodu, wkroczyły na teren powiatu w ostatnich dniach lutego, zdobywając Miastko 3 marca, a Bytów 8 marca. Apokalipsę, jakiej doświadczyło Pomorze w roku 1945, w dużej mierze spowodowały masy zdemoralizowanego sowieckiego żołdactwa ciągnące za oddziałami liniowymi. Przybywająca na te tereny od kwietnia 1945 roku ludność polska na miejscu zastała zgliszcza i ruiny.
Podziały administracyjne ziemi bytowskiej i miasteckiej do połowy lat 70. były bardzo nietrwałe. Po zamieszaniu związanym z przynależnością administracyjną ziemi bytowskiej od połowy roku 1946 oba powiaty – bytowski i miastecki, należały do zachodniopomorskich województw: szczecińskiego (do 1950 r.), koszalińskiego (do 1975 r.) i słupskiego (do reformy w 1999 r.). Już od połowy lat 50., w wyniku kolejnych przesunięć granic i zmian w liczbie gromad, powiat bytowski zaczął powiększać swa powierzchnię. Gierkowska reforma administracyjna przeprowadzona w roku 1975 poprzez likwidację powiatów obniżyła administracyjne znaczenie powiatowych dotychczas miast – Bytowa i Miastka. Bytów, dzięki względnej zamożności mieszkańców rozwijał się nadal. Miastko natomiast utraciło dotychczasowe znaczenie. Z tego też powodu, w dyskutowanych od początku lat 90. XX wieku nowych podziałach administracyjnych, nie przewidywano odrodzenia powiatu miasteckiego. Mimo mobilizacji ludności i głośnych manifestacji w Warszawie z dniem 1 stycznia 1999 r. tereny dawnego powiatu miasteckiego w części znalazły się w granicach powiatów: bytowskiego, człuchowskiego, słupskiego i szczecineckiego.
Jarosław Ellwart
