Cmentarzysko Ludności Kultury Pomorskiej
Trzebiatkowa, gm. Tuchomie, woj. pomorskie
Stanowisko nr 3 (AZP 17-31/ 1, w msc. 3).
Archeologiczne badania ratownicze
Stanowisko nr 3 w Trzebiatkowej, gm. Tuchomie, zostało odkryte przypadkowo, wiosną 2001 r., przez właściciela gruntu na którym znajduje się cmentarzysko, w trakcie prowadzenia prac rolnych. Podczas tych prac rolnik natrafił na zalegające bardzo płytko pod powierzchnią gruntu groby o kamiennej konstrukcji, które zostały przez niego wyeksplorowane i częściowo rozebrane. Odkrył on 3 pochówki skrzynkowe wielopopielnicowe. Nowo odkryte stanowisko włączone do rejestru w ramach arkusza AZP (17-31: nr 1, w m. 3). Ustalono, iż zniszczeniu uległy groby skrzynkowe ludności kultury pomorskiej, konstatując potrzebę szybkiego przeprowadzenia archeologicznych badań ratowniczych, zabezpieczających substancję zabytkową, zagrożonego całkowitym zniszczeniem cmentarzyska.
Ratownicze prace wykopaliskowe rozpoczęto w sierpniu 2002 r i kontynuowane były przez 4 sezony badawcze. 1 września b.r. badania na cmentarzysku zakończono, jednakże całość stanowiska nie została jeszcze wyeksplorowana. Prawdopodobnie część sepulkralna stanowiska (nekropola) łączy się bezpośrednio z osadą zamieszkiwaną przez społeczność użytkującą cmentarzysko w pradziejach.
Stanowisko położone jest w południowej części Pojezierza Bytowskiego, stanowiącego część makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego. Administracyjnie cmentarzysko zlokalizowane jest w obrębie gruntów wsi Trzebiatkowa (Wybudowanie).
Usytuowane jest na południowym stoku piaszczysto –żwirowego wzniesienia morenowego (206,6 m. n.p.m.), zakończonego uskokiem w części południowej w postaci stromej skarpy.
Cmentarzysko zajmuje w terenie powierzchnię ok. 26 arów. Dotychczas przebadano wykopaliskowo ok. 99% stanowiska. Prace badawcze prowadzono w obrębie wykopów o wymiarach 5 x 5 m, 5 x 2,5 i 2,5 x 2,5 m, wytyczonych w ramach siatki arowej, którą objęto północne partie wzniesienia od zachodu ku wschodowi. Północno -wschodni zasięg cmentarzyska nie będzie możliwy do uchwycenia, gdyż teren ten jest gęsto zalesiony, natomiast naturalną granicę południową stanowi skarpa.
Obiekty archeologiczne zalegały bardzo płytko (od 10 do 30 cm) pod powierzchnią współczesnego poziomu gruntu, i w wielu przypadkach były częściowo bądź niemal całkowicie zniszczone przez wieloletnią eksploatację rolniczą terenu i proces erozji gleby. Niektóre płyty kamienne tworzące ściany boczne grobów skrzynkowych wystawały ponad powierzchnię humusu.
W wyniku 4–letnich badań odkryto i wyeksplorowano 109 obiektów, w różnym stanie zachowania. Wśród nich wyróżniono różnorodne typy obiektów sepulkralnych oraz towarzyszące im paleniska i dołki posłupowe. Zdecydowanie odmienny charakter posiadał piec garncarski nr 103 oraz palenisko i „jama” zasobowa zawierająca znacznych rozmiarów i grubości naczynie zasobowe. Oba wymienione obiekty uważane są za relikty związane z użytkowaniem osady.
Powrócę teraz do krótkiej charakterystyki typów grobów. Wśród nich zdecydowanie przeważały grobowce o kamiennej konstrukcji skrzynkowej, których odkryto w sumie 55. Skrzynie, na planie płaskim tworzyły przeważnie stosunkowo regularny bądź nieregularny czworokąt – zbliżony najczęściej do trapezu, prostokąta sporadycznie kwadratu. Usytuowane były przeważnie po osi północ – południe, rzadziej po osi północny zachód – południowy wschód. Charakter ich konstrukcji był podobny. Ściany skrzyń utworzono z pojedynczych lub kilku ustawionych blisko siebie (zazwyczaj w przypadku ścian południowych) płasko łupanych płyt z piaskowca kambryjskiego. Płyty te często uszczelniano czy też klinowano fragmentami łupanych kamieni lub małymi płytkami kamiennymi. W przypadku niektórych grobów można było przypuszczać, iż ich ściany wschodnie i zachodnie konstruowano tak, aby możliwe było ich przedłużenie w kierunku południowym gdyby zaistniała konieczność dostawienia większej ilości popielnic. Polegało to na ustawianiu płyt ścian bocznych tak, aby kolejne dostawiane zachodziły częściowo za poprzednie. Należałoby w tym miejscu wspomnieć o kilku przypadkach występowania w ścianach południowych, pojedynczych, większych bądź wysuniętych ku górze płyt kamiennych.
Wieka grobów, które dokumentowano jedynie w przypadku obiektów niezniszczonych, utworzone były przeważnie z dużych i małych łupanych płyt układanych jedna na drugą i zachodzących na siebie lub sporadycznie z jednej masywnej płyty. Pojedynczy grobowiec (ob. 12/03) nakryto płytą wapienną. W przypadku dobrze zachowanych obstaw stropowych nad skrzynią grobową występowało dodatkowe zabezpieczenie w postaci płaszcza z otoczaków. Dna konstruowano przeważnie poprzez wybrukowanie niewielkimi otoczakami lub/i płaskimi małymi płytkami, które w wielu przypadkach tworzyły wielowarstwowy bruk spągowy. W jednym przypadku (ob. 29) na dnie grobowca zalegała płyta kamienna a na niej niewielkie otoczaki otaczające wieńcem popielnicę.
Za wyjątkiem pustego – w chwili prowadzenia eksploracji archeologicznych, obiektu 5, z którego wyjęto prawdopodobnie 3 popielnice jeszcze przed rozpoczęciem badań, wewnątrz wszystkich odkrytych grobów skrzynkowych znajdowano naczynia sepulkralne, które zazwyczaj wypełniały całe wnętrze skrzyni grobowej. Ustawiano je poczynając od północnej ściany. Tezę tę potwierdza m. in. przypadek grobu jednopopielnicowego (nr 19), charakteryzującego się prostokątną skrzynią, która pomieścić mogła więcej niż 1 urnę. Naczynie ze szczątkami kostnymi ustawione zostało przy północnej ścianie grobu a płyty kamienne stanowiące ścianę południową zapadły się do wnętrza skrzyni. Można, zatem przypuszczać, że obiekt ten nie został w pełni wykorzystany.
Z kilkoma udokumentowanymi grobami powiązane były towarzyszące im paleniska i/lub dołki posłupowe. Paleniska zalegały częściowo na stropach obstaw grobów lub w ich bezpośredniej bliskości, natomiast dołki posłupowe występowały w pobliżu grobowców.
Mieściły od 1 do 6 popielnic. Liczba pozyskanych ze stanowiska popielnic wynosi 179. Za wyjątkiem dwóch popielnic (grób nr 47 i 76), które nie zawierały szczątków kostnych, wszystkie naczynia sepulkralne mieściły przepalone szczątki ludzkie, które przekazano do badania pod względem antropologicznym.
Odrębną kategorię stanowią groby popielnicowe z kamienną obstawą przydenną. Udokumentowano 13 tego typu obiektów. Charakteryzują je mniejsze niż w przypadku grobów skrzynkowych rozmiary, brak obstawy bocznej z łupanych płyt kamiennych oraz występowanie tzw. obstawy spągowej w postaci bruku utworzonego z niewielkich otoczaków polnych oraz płytek kamiennych. Spośród tej kategorii wyróżnić można pochówki jedno- (ob. 36 i 37) i wielopopielnicowe (ob.9 -dwie urny, ob. 2 i 48 -cztery, ob. 49 -pięć).
Ponadto udokumentowano pojedyncze: grób popielnicowy jamowy –nr 34, oraz grób jamowy – nr 7.
Oprócz obiektów grobowych na stanowisku udokumentowano 26 palenisk. Charakteryzowały się one kształtami kolistymi bądź wydłużonymi i przeważnie znacznymi rozmiarami (średnice przekraczające 1 m). Niektóre z nich wyłożone były intensywnie przepalonymi kamieniami a ich wypełniska stanowiła czarna spalenizna. Inne cechowały się znaczną głębokością oraz licznymi fragmentami naczyń ceramicznych występującymi w wypełnisku.
Wśród obiektów o charakterze osadniczym wyróżnić można tak zwane jamy (11 obiektów tej kategorii). Szczególnie jedna z nich –obiekt nr 104B zasługuje na bliższą prezentację. Była to jama w ziemi, w której postawiono dużych rozmiarów naczynie zasobowe pierwotnie najpewniej nakryte drewnianym wiekiem zabezpieczonym kamieniami. Z jamą powiązane było duże palenisko wyłożone wieloma warstwami przepalonych kamieni – obiekt 104A.
Udokumentowano także dołki posłupowe (6), z których niektóre powiązane były z grobami i tzw. warstwy kulturowe zawierające w swym wypełnisku liczne fragmenty ceramiki i spaleniznę.
Ceramika sepulkralna
Stan zachowania popielnic był bardzo różny. Począwszy od zachowanych w całości, niemal zupełnie nieuszkodzonych, po całkowicie zlasowane, których nawet fragmentarycznie nie udało się wyjąć ze skrzyń. Ze stanowiska pozyskano w sumie 183 popielnice.
Urny charakteryzują się stosunkowo różnorodną morfologią. Zdecydowanie dominują formy baniaste oraz dwustożkowate ze złagodzonym złomem brzuśca zaopatrzone w niewysoką, cylindryczną, rzadziej stożkowatą, zwężającą się ku górze szyjką. Mniej licznie reprezentowane są kształty kuliste, beczułkowate, wazowate i jajowate. Przejście szyjki w brzusiec niemal u wszystkich popielnic podkreślone zostało uskokiem. Powierzchnia zewnętrzna urn jest w zdecydowanej większości przypadków chropowacona poniżej załomu brzuśca lub w samych tylko partiach przydennych, rzadziej wygładzona w całości. Barwa naczyń jest przeważnie brunatna, ciemnobrunatna, rzadziej czarna, sporadycznie jasnobrunatna.
Elementy zdobnicze, mniej lub bardziej rozbudowane, pokrywają powierzchnię nie wszystkich urn i wykonane zostały za pomocą rycia lub nakłuwania. Występują przeważnie tuż pod uskokiem oddzielającym szyjkę od brzuśca lub powyżej największej wydętości brzuśca. Zdecydowanie dominują ornamenty wykonane za pomocą nakłuwanych otworków, symetrycznie rozmieszczonych motywów krokiewkowych bądź półkolistych wykonanych w ten sam sposób. Ryte wzory to przeważnie dookolne pojedyncze albo zwielokrotnione, lub łączne z motywem krokiewkowym linie podkreślające przejście szyjki w brzusiec bądź umieszczane na największej wydętości naczynia. Niektóre wątki zdobnicze pokrywające popielnice noszą ślady inkrustacji, czyli wypełniania ich białą masą.
Do wyjątkowych należą urny twarzowe, których znaleziono 9. charakteryzują się one pełnym i niepełnym wyobrażeniem twarzy ludzkiej. Na niepełne wyobrażenie twarzy składa się plastyczne uformowany nosa i umieszczone po obu jego stronach ryte okręgi symbolizujące oczy. Pełne wyobrażenie twarzy to plastycznie uformowany nos, uszy, nieraz z otworami na metalowe kolczyki, oczy w postaci rytych okręgów oraz usta wykonane za pomocą dwóch poziomych rzędów odciskanych dołków lub rytej głębokiej kreski. Ponadto przedstawiane są również inne cechy twarzy ludzkiej takie jak bokobrody lub opadające na twarz włosy, oraz ozdoby stroju n.p szpile.
Najbardziej unikatowe ornamenty figuralne odkryto na powierzchni trzech naczyń. Na jednej z nich przedstawiono jeźdźca na koniu pod wizerunkiem dwóch szpil, na innej widnieje rozbudowane przedstawienie figuralne ukazujące woźnicę na wozie czterokołowym z dyszlem zaprzęgniętym w parę koni, przed i za którym biegną luźne wierzchowce ukazane w perspektywie. Ostatnia z tych popielnic charakteryzuje się przedstawieniem jeźdźca z dwoma oszczepami, którego głowa przypomina wizerunek słońca.
Wszystkie naczynia sepulkralne zawierające szczątki kostne nakryte zostały pokrywami czapkowatymi zaopatrzonymi wpuszczanymi do środka zakładkami. Ich formy i zdobnictwo są bardzo zróżnicowane. Reprezentują one kształty półkoliste, płasko-kuliste oraz stożkowate i w większości posiadają na wierzchołku koliste wgłębienie, sporadycznie –w przypadku pokryw stożkowatych wierzchołki są płasko ścięte., sporadycznie jasnobrunatnej. Ornamentyka występująca na pokrywach została wykonana w sposób identyczny jak na popielnicach, czyli za pomocą rycia lub nakłuwania.
Niewielka część spośród wymienionych naczyń sepulkralnych charakteryzowała się niedużymi rozmiarami i na podstawie zebranych z nich szczątków kostnych można przypuszczać, iż stanowiły one urny dziecięce. Potwierdzenia tej teorii należy się spodziewać dopiero po przeprowadzeniu badań antropologicznych.
Oprócz typowych naczyń sepulkralnych odnaleziono na stanowisku dzbany i misy.
Wewnątrz popielnic, wśród przepalonych szczątków kostnych, a sporadycznie w przekłutych plastycznych uszach popielnic, znajdowane są metalowe dary grobowe takiej jak: kółka/ kolczyki z brązu, sporadycznie z ołowiu, koraliki z brązu, kości, szkła lub gliny, pierścienie z taśmy żelaznej lub brązowej, fragment łańcuszków brązowych oraz szczypce/ pincety brązowe i okucie pochwy do sztyletu lub noża. Przedmioty te także przedstawiają różny stan zachowania. Najczęściej są one przepalone na stosie wraz z ciałem właściciela. Zabytki te są poddawane czasochłonnej konserwacji.
Na podstawie dotychczasowych danych, biorąc pod uwagę charakter obrządku pogrzebowego (cechy charakterystyczne dla obrządku ludności kultury pomorskiej na tym obszarze), typy zbadanych grobów (groby skrzynkowe z obwarowaniem lub bez, popielnicowe z obstawą spągową oraz nieliczne jamowe), typy okrytych naczyń sepulkralnych (liczne popielnice ornamentowane, gł. „jodełką”, często występująca inkrustacja, nieliczne popielnice twarzowe, powszechnie występujące pokrywy czapkowate różnego typu, pojawienie się unikatowych popielnic ze scenami figuralnymi oraz znalezione przedmioty z metalu innych surowców, zamyka się w 2 połowie okresu halsztackiego D i początkach okresu lateńskiego A (300 –200 lat p.n.e.).
Opracowała: Agnieszka Krzysiak - archeolog